Antón Alonso Ríos - galiciasuroeste

Title
Vaya al Contenido

Antón Alonso Ríos

Arquivo 2021
«Antón Alonso Ríos (1887-1980): emigración, filantropía,
republicanismo, represión e exilio dun mestre rural».[1]
por Xosé Manuel Malheiro Gutiérrez
 
(1)

De Galicia á Arxentina
 
Para chegar a entender en toda a súa amplitude un personaxe como Antón Alonso Ríos (Silleda, Pontevedra 1887 – Buenos Aires, 1980), é necesario observar cinco aspectos que sinalan, á súa vez, sucesivas etapas na súa traxectoria: a emigración e a filantropía ligada ao asociacionismo emigrante; a actividade política durante a etapa republicana; a súa experiencia vital como represaliado e «fuxido» despois do golpe de estado, e por último o desterro en Buenos Aires ata a súa morte.[2] Emigración, filantropía, republicanismo, represión e exilio fúndense na globalidade do seu pensamento marcado por unha fonda preocupación pedagóxica, que parte da súa admiración por Francisco Giner de los Ríos nun plano intelectual máis teórico, e vaise modelando progresivamente con achegas que proveñen da súa práctica docente, primeiro na escola arxentina (1909-1920) e máis tarde en Galicia (1931-1936). De todo isto resulta un discurso integrador e realista, no que conflúen vivencias profesionais de ambos contornos escolares, tan diferenciados como o eran o arxentino e o galego a comezos do século XX.


Á esquerda, casa natal de Antón Alonso Ríos en Camporrapado, parroquia de Cortegada (Silleda, Pontevedra); á dereita, detalle de placa conmemorativa.
 
Antonio Hipólito Alonso Ríos naceu o 15 de agosto de 1887 nunha modesta e numerosa familia de comerciantes rurais establecida nos arredores da vila dezá de Silleda (Pontevedra).[3]. Na escola da parroquia aprendeu os rudimentos básicos que pouco máis tarde seguiu na escola primaria. En 1903, con dezaseis anos iniciou estudos de maxisterio en Compostela logrando superar todas as materias en tres cursos e facerse profesor auxiliar. Pero unha enfermidade trunca a carreira do mozo profesor, que o fai regresar a Silleda e incorporarse á actividade comercial familiar. Insatisfeito coa nova vida e inquedo na busca de novos camiños decide, como tantos mozos na Galicia do seu tempo, dar o salto á emigración.
 
Co diñeiro e unha carta de recomendación que lle proporcionou unha amizade[4] embarcou no porto de Vigo rumbo a Buenos Aires onde, como era frecuente no contorno migratorio, agardáballe o acubillo dun coñecido e a orientación necesaria nos seus primeiros pasos lonxe de Galicia. A súa formación inicial como mestre garántelle un rápido acomodo no novo destino ao poder validar o seu título no Consejo Nacional de Educación, e ás poucas semanas estaba xa traballando nunha escoliña da capital.[5]
 
Como é sabido, desde a independencia e con maior intensidade co cambio de século, había na Arxentina gran demanda migratoria, pero especialmente de cadros técnicos, polo que os inmigrantes cualificados eran os mellor recibidos: «Cada europeo que viene, nos trae más civilización en sus hábitos que el mejor libro de filosofía», afirmaba o xurista e diplomático Juan Bautista Alberdi finalizando o século XIX.[6] Unha acollida especialmente positiva no caso dos docentes, pois entre as prioridades do Estado emerxente estaba, en expresión do pedagogo e político Domingo Faustino Sarmiento,  a de «educar argentinamente»[7] aquela masa inmigrante tan heteroxénea. E o mellor instrumento era, sen dúbida, unha escola primaria uniformadora, para o que se precisaban cadros preparados. Nesa tarefa, a educación había de afianzar ese ordenamento e conformar un mercado de traballo integrado polos novos sectores populares de fins do século XIX: inmigrantes, «indios amigos» e crioulos. A eles vaise dirixir a educación básica: aos «novos-futuros» cidadáns co obxectivo de establecer os parámetros da nacionalidade, ademais de acadar os coñecementos técnicos útiles para responder ás capacidades produtivas do país.[8]
 
Esta primeira experiencia laboral dálle acceso ao mundo do ensino e a súa posición permítelle observar desde unha óptica privilexiada o vigor reivindicativo da sociedade civil arxentina, un crisol que fundía masas de obreiros con linguas diversas, múltiples culturas e distintos graos de formación e de cualificación profesional. Era a realidade social de miles de campesiños convertidos en proletarios, que na súa inmensa maioría mudaron de país pero non melloraron de situación, debendo someterse a unhas duras condicións laborais e adaptarse a novos códigos culturais, regras sociais, lexislación e incluso idioma; e tomar conciencia dos límites existentes entre a utopía imaxinada antes de partir e a realidade presentada ao desembarcar, constatando así unha dobre opresión: como estranxeiros inmigrantes e como asalariados sen formación.[9] Esa era tamén unha realidade observada e padecida pola inmensa maioría dos seus compatriotas galegos e que el, afortunadamente, non chegou a coñecer en termos tan duros grazas ao nivel de preparación co que chegara a Buenos Aires. É alí onde comproba tamén como a devoción pola escola que sentían os poderes públicos na Arxentina finisecular contrastaba co abandono e a desidia coñecida de modo vivencial en Galicia.
 
Nese contexto de finais do século XIX onde se asentan as bases do sistema educativo arxentino nacional, a construción de edificios escolares, nomeadamente nas capitais, non era un asunto menor. Fronte ao fenómeno migratorio, as consignas de «gobernar es poblar» e «educar argentinamente» cobraron un sentido especial no marco dun sistema educativo público capaz de homoxeneizar a lingua, moldear un ideal de cidadán e configurar uns sentimentos patrióticos comúns. Unha imaxe que se proxectou especialmente a través das denominadas «escuelas palacio»: edificios que causaban un grande impacto visual na trama urbana pola súa monumentalidade e ornato, e trataban de trasladar ao imaxinario colectivo, entre o que se atopaba a masa inmigrante, unha determinada «representación» sobre o valor da educación pública nacional como factor de cohesión e modernidade.[10] (Fotos 5, 6)
 

Alí comproba como a devoción pola escola que sentían os poderes públicos arxentinos contrastaba co abandono e a desidia coñecida de modo vivencial en Galicia
 
Á vista de todos estes elementos en contacto profesional coa escola arxentina, Antón Alonso Ríos foi conformando un proxecto educativo para Galicia. E observaba en 1930 que «la cuestión educativa no es un problema de estómago, ni de protección a nadie; es el problema único, el problema substancial que ha de resolver toda nación que no quiera quedarse indefinidamente a la zaga de los pueblos cultos constituyendo una rémora vergonzosa para el progreso general de la humanidad».[11] Este contacto co modelo arxentino permítelle analizar as causas, confirmar as deficiencias e descubrir aspectos técnicos e organizativos que, sendo naquel momento obxecto dun intenso debate pedagóxico entre Europa e América, acaba incorporando ao seu concepto de escola galega. Por exemplo, as vantaxes de graduar os niveis de ensino; a importancia de articular una inspección útil e efectiva; a urxente necesidade de dignificar o traballo dos mestres, condenados ao crónico illamento e o abandono administrativo; a conveniencia de adaptar as escolas ao contexto galego, incorporando un currículo específico na lingua materna, con horario e calendario ‘conciliadores’ —en expresión actual— co seu ciclo produtivo agropecuario; a obriga de implantar criterios pedagóxicos funcionais no deseño arquitectónico dos edificios escolares; ou, en fin, a necesidade de prestar atención solidaria á formación de adultos mediante programas de alfabetización.
 

Destino na escola nº 32 «Arroyito», no Departamento de La Paz (Mendoza)
 
Daquel posto na escola urbana pasa a outra rural, a nº 32 «Arroyito», no Departamento de La Paz (Mendoza).[12]  Posteriormente regresa a Buenos Aires, onde se matricula na Facultade de Filosofía y Letras e ingresa como profesor no «Víctor Hugo», un colexio privado de certo prestixio, e alí permanece ata 1913. Tamén por aqueles anos, entre a colectividade, coñece a Oliva Rodríguez, coa que contrae matrimonio en 1914, do que nacen catro fillos: Oliva, Chamor, Ombú e Celta. (Fotos 8 e 9) Desde ese ano e ata 1920 exerce como profesor de Historia no Instituto Politécnico da capital. Logo abandona temporalmente a docencia e acepta outros empregos ata que en 1931 regresa a Galicia.
 

Á esquerda, Antón Alonso e Oliva Rodríguez. Á dereita, Foto de familia: Antón, Oliva, os catro fillos e o parente Segundo Arceo, que debo á amabilidade de Julia Carballo Arceo

2

Emigración e asociacionismo: a Sociedade de Instrución «Hijos de Silleda».
 

Galegos na Illa de Cuba, década 1910. A emigración galega, como o resto de migrantes nos seus diferentes destinos, debátese entre a resistencia a abandonar os valores da comunidade de orixe e as dificultades para adaptarse ás novas regras marcadas pola sociedade de destino

Se existe un trazo común entre as comunidades migrantes que transcende á orixe xeográfica, ao contexto sociocultural ou ao momento histórico, é a busca de vínculos emocionais ao chegar, a resistencia a abandonar os valores da comunidade de orixe coa que se sinte identificado, e as dificultades para adaptarse ás novas regras marcadas pola sociedade de destino, onde debe de integrarse. Iso fixo que os membros das ditas comunidades se concentraran en torno a asociacións de carácter étnico, entre cuxos obxectivos estaban a protección da cultura orixinaria e do idioma, a sociabilidade e a alfabetización urxente, ademais de, en moitos casos, a satisfacción doutras necesidades non suficientemente contempladas como a saúde, a orientación no emprego ou a repatriación. Seguindo este patrón, mediada a centuria naceron as primeiras asociacións de axuda mutua de ámbito nacional en Buenos Aires e outros núcleos urbanos, como a Asociación Francesa (1854), Unión e Benevolenza italiana (1858), a Sociedad Española de Socorros Mutuos (1875), Sociedad Polaca da República Argentina (1890), Asociación Patriótica Española (1896), Sociedad de Socorros Mutuos y de Ayuda Social Árabe Musulmana de Córdoba, en 1928, ou o Centro Islámico Argentino, creado por eses anos. Cara 1890 existían na capital máis de 70 asociacións deste tipo e arredor de 150 en todo o país.
 

Centros galegos de Buenos Aires, Montevideo e La Habana. Estas institucións galegas amosaban o poder e a representatividade das respectivas colectividades e prestaban un apoio mutualista fundamental aos emigrados

A diáspora galega, cunha presenza moi forte na Arxentina, o Uruguai e a illa de Cuba non foi allea a esta dinámica, e así levanta tamén, en 1879, os Centros Galegos de Buenos Aires, Montevideo e La Habana, tres grandes institucións mutualistas ás que seguirán posteriormente, ao longo do primeiro terzo do século XX, varios centenares de sociedades de ámbito parroquial, municipal e comarcal, movidas por vínculos territoriais, culturais ou afectivos, co obxecto de preservar a identidade colectiva orixinal no novo destino ou prestar algún tipo de auxilio mutualista.
 
Como xa puxemos de manifesto tamén anteriormente en diferentes traballos, as comunidades emigrantes do sur de Europa comparten unha percepción positiva sobre a escola e os seus efectos, como o demostra a súa intervención alfabetizadora no lugar de destino, e tamén no de orixe, a través de proxectos filantrópicos particulares. Desde o século XVII existen en Galicia mostras de intervención individual por parte dos chamados ‘indianos’, que destinaron parte da súa fortuna á creación de institucións benéfico docentes nos lugares de procedencia. Entre os numerosos casos, por outro lado comúns en comunidades de tradición migratoria, pode citarse  a escola de primeiras letras que Manuel Blanco, residente en Nueva Guatemala de la Asunción mandou levantar en Santa Xusta (Moraña, Pontevedra) en 1792 baixo a protección da Noble Real Sociedad de Santiago. Máis recentemente, outros exemplos destacados son os de José García Barbón (1831-1909), que creou a Escuela de Artes y Oficios en Vigo (Pontevedra), ademais doutras institucións caritativas, e un colexio en Verín (Ourense); José Policarpo Sanz (1841-1889), que por legación testamentaria fundou en Vigo o Instituto Santa Irene; Pedro Murias (1840-1906) foi o promotor dunha escola de capacitación agraria en Ribadeo (Lugo); Fernando Blanco de Lema (1796-1875), tamén por legación testamentaria fundou un magnífico colexio de ensino primario e secundario na súa vila natal de Cée (A Coruña); en Betanzos, os irmáns García Naveira, crearon diversas institucións caritativas ligadas ao ensino e un parque público,[13] Eumenio Ancochea, levantou en 1924 o colexio “Santa Leonor” en Pobra de Trives (Ourense) e na Guarda (Pontevedra) a benfeitora Vicenta Cachadas promoveu o colexio “San José” mediante unha herdanza recibida desde Puerto Rico e inaugurado en 1894.
 
Pero no caso galego, ademais da iniciativa individual, que se enmarca no contexto dunha acción caritativa tradicional, desenvolveuse durante o primeiro terzo do século XX un tipo de intervención que responde a un cambio de mentalidade. Un modelo de educación popular con trazos novidosos de solidariedade comunitaria, e xestión democrática e participativa, que se levou a cabo a través das coñecidas como «Sociedades de instrución».[14] Moitas destas sociedades —e aquí radica a súa orixinalidade— nacían para satisfacer a necesidade sentida de alfabetización entre as clases populares campesiñas e mariñeiras, situadas naquel momento en clara desvantaxe de oportunidades fronte ás que residían en núcleos urbanos. Ademais, presentaban outro elemento novidoso: máis alá da instrución básica tradicional, nacían para promover a formación de ‘conciencia cidadá’ a través da educación, como instrumento de rexeneración democrática da sociedade galega e de mellora das condicións de vida dos sectores máis atrasados. En moitos casos, promovían os seus proxectos en colaboración cos sindicatos agrarios que por aqueles anos comezan a formarse no contexto rural galego.
 
No primeiro terzo do século XX, fundáronse arredor de 500 sociedades; moitas delas non conseguiron acadar os obxectivos previstos, pero a meirande parte levou a cabo diferentes obras de carácter sociocultural. A proxección é inmensa: desde centros médicos en A Guarda ou en Lalín (Pontevedra) a unha sala de primeiros auxilios en Arzúa (A Coruña). Desde unha torre con reloxo en Arnoia (Ourense) ou Marce (Lugo) a un edificio para albergar as oficinas municipais en Vilamarín (Ourense) ou as dependencias xudiciais en Cortegada (Ourense). Desde construcións para instalar os mercados municipais en Cangas (Pontevedra), Caldas de Reis (Pontevedra) ou Ribadeo (Lugo) ata a construción de cemiterios civís en Fene, Ares ou As Pontes (A Coruña); desde a construción de multitude de edificios para acoller a sindicatos e sociedades agrarias en diversos concellos de Galicia ata o pavimento dunha praza pública en Lestrove (A Coruña) ou casas sociais en moitos concellos das catro provincias. Dotación, en fin, de variadas e sempre necesarias infraestruturas no ámbito local que, xunto á intervención escolar, conseguiron, en parte, paliar unha situación de precariedade xeneralizada.
 
No eido escolar, chegaron a crear uns 150 colexios e case 500 aulas primarias en diferentes puntos de Galicia,[15] coñecidas popularmente como «escolas laicas» ou «escolas dos emigrantes». Con algunha frecuencia tiñan a súa inspiración nos modelos que neses momentos desenvolvía ‒dito xenericamente‒ a vangarda pedagóxica arxentina.[16] Algunhas das sociedades nacen, incluso exclusivamente, para crear escolas e promocionar o ensino primario a través dunha instrución adaptada ao contorno rural. E, neste sentido, a intervención escolar no lugar de orixe a través de sociedades de carácter benéfico e cultural, con base participativa e democrática, foi un fenómeno xenuíno e orixinal da emigración galega, non observado noutras comunidades europeas ou asiáticas que, tamén por aquel tempo, se estableceron masivamente en América.
 
A intervención escolar a través da organización en sociedades de carácter benéfico e cultural, con base participativa e democrática, foi un fenómeno xenuíno e orixinal da emigración galega, non observado noutras comunidades migrantes. Localización dos centros escolares levantados pola emigración galega.


As sociedades de instrución organizaban actividades benéficas nas que, entre outros aspectos, promovían a sociabilidade entre os coterráneos, a exaltación dos trazos culturais galegos, e a recadación de fondos para sufragar os proxectos escolares en Galicia. Sería probablemente nun baile da Sociedade Hijos de Silleda como o que aparece na imaxe onde Antón Alonso coñeceu a Oliva Rodríguez.

E foi Alonso Ríos quen expresou con claridade este obxectivo: crear escolas en Galicia desde a emigración era «la obra más acertada, de más inmediatos resultados y de mayor proyección hacia el futuro de Galicia en términos de regeneración social y desarrollo económico», como escribía en 1929 en El Despertar Gallego.[17] Na súa opinión, cada escola creada pola comunidade emigrante, ademais de instrumento eficaz de difusión cultural e de capacitación para a vida social, debía ser semente de conciencia colectiva: «una escuela con carácter y orientación definidos, de tal suerte que pudiera servir de base a un movimiento social emancipador, a un movimiento de liberación y de resurgimiento económicos».[18]
 
Con todo, e como temos expresado noutras ocasións, o asociacionismo ligado á instrución, no que de diverso modo participaron miles de galegos e galegas, non se tería desenvolvido do modo que hoxe coñecemos de non ser pola presenza activa dun grupo de intelectuais e do seu papel como minoría chamada a concienciar e difundir as ideas sobre as que se asentou a intervención solidaria. E a rede de establecementos escolares de ensino primario en Galicia, complementarios aos oficiais, non tería prosperado sen o apoio desa minoría de emigrados. Falamos, en particular, de xentes ligadas á masonería, ao republicanismo e ao federalismo que ao final da Primeira República española (1874) sentiron a necesidade de buscar horizontes con maior liberdade política e ideolóxica. Compartían a procedencia xeográfica, a súa condición de migrantes e o coñecemento sobre as necesidades materiais do lugar de partida, e posuían ademais a competencia e formación necesarias para impulsar as diferentes iniciativas que haberían de satisfacer esas necesidades.[19]
 
Antón Alonso Ríos era, nese sentido, un emigrante máis, lonxe da súa terra en busca de vínculos e afectos entre os coterráneos. Pero ademais, pola súa formación e a súa posición, pertencía a esta elite intelectual que dinamizaba e estimulaba ao resto da comunidade con ideas e iniciativas de carácter identitario e unha definida orientación política. E nese sentido, puido observar con certa frustración como unha parte da colectividade galega, con escasa conciencia sobre os problemas que Galicia padecía, dedicábase
 
al fomento del tango y del tresillo, y las únicas intromisiones que tenían en la vida de su patria, consistían en enviar docenas de telegramas destinados a El Rey, absurdo e indiferente, o a los jefes de los gobiernos que fomentaban el caciquismo, que consentían la despoblación ―por hambre― de Galicia y que sellaban, a balazo limpio, las bocas que pedían pan y libertad.[20]
 
Ese compromiso político e social animarao a liderar a fundación da sociedade Hijos de Silleda, en 1908; e a da Federación de Sociedades Gallegas, Agrarias y Culturales, en 1921. A sociedade de instrución denominada Hijos de Silleda nacía o 15 de agosto de 1908 cunha clara orientación republicana.[21] Os seus obxectivos: «crear y fomentar escuelas, proteger a sus asociados, cultivar y difundir el espíritu de asociación, establecer relaciones con las sociedades que se propongan la difusión de la enseñanza laica o la ayuda al pueblo productor gallego pudiendo federarse con ellas, y fomentar el acercamiento hispano-argentino».[22] Antón Alonso Ríos participa activamente influíndo de modo determinante na súa orientación educativa.[23] Ademais, trataba de conciliar as posturas internas que defendían unha intervención centrada «en el estímulo a los labriegos en el sentido de que mejoraran en lo posible sus productos agropecuarios» mediante colaboración coa Sociedade de Agricultores de Silleda;[24] e as que optaban pola promoción do ensino explicitamente laico, denunciando «el estado lamentable en que se encuentra la Instrucción Primaria en toda Galicia, pero muy particularmente entre la población rural, la que cuenta con un porcentaje de analfabetos de más de 50%, adoleciendo el 50% restante, en su casi totalidad, de educación e instrucción deficientes, por ser dirigidas de una manera rutinaria y extraña a los principios de la pedagogía moderna».[25]
 
A Sociedade Hijos de Silleda interveu na creación de tres centros escolares con edificios propios e sostivo dous máis en locais alugados. A escola «Rosalía de Castro» comeza a funcionar en 1912,[26] a «Bernardino Rivadavia», en 1917[27] e a «Francisco Giner de los Ríos», en 1921.[28] Como xa temos apuntado noutros traballos, as tres representan unha esclarecedora simboloxía: Rosalía de Castro encarna a afirmación galeguista do proxecto societario; Bernardino Rivadavia sinala unha profunda convicción democrática identificada co primeiro presidente arxentino electo, de ascendencia galega; Francisco Giner de los Ríos denota unha explícita preocupación pola renovación pedagóxica e a confianza depositada na educación como instrumento emancipador. Hijos de Silleda sufragaba o funcionamento dunha cuarta escola de nenas en réxime de aluguer, e destinaba unha subvención anual de 60 pesos arxentinos para manter un quinto local escolar nunha parroquia afastada, pois «se encuentran en aquel punto muchos niños que carecen de la más elemental instrucción, y la sociedad cuenta en la actualidad con recursos suficientes para hacer funcionar la escuela».[29] Todas elas eran supervisadas no seu funcionamento por un inspector escolar. No ano 1929, a sociedade nutríase coas achegas de 600 socios entre Buenos Aires e Montevideo, o que permitía a escolarización de 479 alumnos e alumnas.[30].
 

Anos 20. Alumnado das escolas “Rosalía de Castro”, “Bernardino Rivadavia” e “Francisco Giner de los Ríos” (Silleda) celebrando o 1º Maio nunha festa escolar.

Ademais de socio fundador, Alonso Ríos ocupou diferentes responsabilidades no organigrama societario. Entre 1910 e 1914 desempeñou o posto de secretario, en 1916 foi elixido presidente; en 1927 formou parte da tesourería e en 1930 participou como delegado da Sociedade no VII Congreso da Federación. Ademais, presidiu desde 1914 a Comisión escolar da Sociedade redactando o Regulamento Oficial,[31] encargouse de elaborar o programa pedagóxico das escolas[32] e organizar o programa de alfabetización de adultos que a entidade ofrecía en Buenos Aires aos socios emigrados. En 1931 embarcou a Galicia en comisión para, entre outras tarefas, «gestionar del gobierno de la República Española el reconocimiento oficial de nuestras escuelas, o en su defecto, que éstas sean subvencionadas por el Estado, e iniciar una intensa campaña de propaganda republicana y galleguista para que nuestra región, en esta oportunidad quizá única en la historia, llegue a conquistar la plenitud de sus libertades políticas».[33] En 1934, a Asemblea concedíalle o título de Socio de Honra, aceitado por unanimidade, «lo que se hace oyéndose calurosos aplausos».
 
A súa actividade de animación societaria esténdese a outras entidades como a Sociedad Pro Escuelas en Bandeira (Silleda, Pontevedra), a Unión del Partido de Lalín (Pontevedra), a Asociación Pro Escuela en Moraña (Pontevedra), Nueva Era de Vilanova (Vedra, A Coruña), Unión y Progreso de San Julián de Sales (Vedra, A Coruña); Mutualista y Pro escuelas del Distrito de Caldas (Pontevedra) ou a Unión Galaico-Americana (O Pino, A Coruña), que co tempo acabarán integradas nunha federación. Todas elas crearon escolas que compartiron un modelo baseado na gradación do ensino, a harmonización dos horarios escolares coa vida no mundo rural para evitar o absentismo, a profesionalización e dignificación salarial dos mestres, a aplicación dun sistema común de inspección, a creación de bibliotecas populares e de clases nocturnas para adultos ou a introdución de novas técnicas agrícolas a través de hortas escolares. Eran, no seu conxunto, aspectos innovadores que definían un modelo practicamente inédito, ata ese momento, no escenario escolar oficial.

3

Federación de Sociedades Gallegas, Agrarias y Culturales: o impulso ‘americano’ á escolarización primaria

Que entre os obxectivos da sociedade Hijos de Silleda se atope o de federarse con sociedades similares —tal como xa se tiña pretendido no inicio dos anos dez entre a tamén moi numerosa emigración galega na illa de Cuba— responde á idea de crear unha organización que dese uniformidade á acción desenvolvida de forma incipiente por estas sociedades. Exprésao máis adiante, en 1931, nas páxinas de Galicia: «La Sociedad Hijos de Silleda comprende que la obra local se halla supeditada a una empresa general; y sin detenerse a calcular fuerzas, se lanza a ella».[34] Antón Alonso Ríos xa comezara a traballar nun proxecto cobizoso de escolarización rural, con posibilidades de estenderse ao conxunto do territorio galego, onde puideran integrarse todas as sociedades de instrución e as súas escolas. Do lado americano, unha Federación ―a sociedade de Silleda vai ser a semente dese organismo a partir de 1921― que sintetizara e unificara os criterios pedagóxicos e incluso ideolóxicos das entidades adheridas; do lado galego, unha rede de escolas cun ideario laico baixo un modelo de ensino con trazos de inspiración institucionista: «basada en la razón que encauza la inteligencia de los niños hacia el gran libro, siempre abierto para quien sabe comprenderlo, que se llama Naturaleza».[35]
 
Esta rede escolar actuaría de modo coordenado coa Federación de sociedades matrices radicadas en América para responder ao déficit escolar que, tanto en infraestruturas como en persoal e métodos presentaba o sistema educativo en Galicia. En 1927 preguntábase onde estaban as escolas para atender aos 15.000 cegos e 10.000 xordos que había en España. Onde, as 2.500 escolas auxiliares para acoller aos nenos deficientes; onde, as escolas nocturnas para obreiros, como as que existían noutros países de Europa, ao tempo que denunciaba: «Faltan escuelas: escuelas primarias en número adecuado a la población [...] Faltan escuelas nuevas, de planta, en sitios donde nunca las hubo, y falta derruir las tres cuartas partes de los locales que hoy se habilitan para escuelas».[36] Máis adiante volverá sobre este asunto en termos similares:
 
¿Qué demanda nuestra sociedad en el orden educacional? En primer lugar la piqueta. La piqueta que no deje piedra sobre piedra, desde o Ministerio de Instrucción Pública hasta la última escuela rural. La escuela oficial y no oficial, no sólo no cumple una misión formativa de la personalidad del niño, sino que atenta contra esa personalidad, la deforma y envilece, y además conspira contra los designios de nuestra nacionalidad.[37].

Respecto ás ideas que daban forma a este proxecto, non podemos entender o pensamento pedagóxico de Antón Alonso Ríos sen a súa fonda admiración por Francisco Giner de los Ríos, que naceu probablemente por influencia de Luis López Elizagaray, profesor en Compostela, afervoado rexeneracionista e un dos destacados institucionistas no contexto académico galego.[38] Antón Alonso admiraba a Giner por ter impulsado unha rebelión intelectual contra o goberno de Narváez e o seu ministro, o marqués de Orovio; por enfrontarse ao arcaico sistema universitario oficial, atenazado polo control político reaccionario; e por colocar a primeira pedra dun novo modelo de sociedade ao fundar a Institución Libre de Enseñanza, «madre fecunda de toda una legión de hombres cultísimos y dotados de emoción ciudadana, poseídos de un concepto amplio y elevado de la vida social, el cual les llevó a dar a sus enseñanzas, desde la cátedra, desde el libro, desde la prensa, desde la tribuna popular, un contenido vital, un contenido de realidad dinámica generadora de actividad social».[39] Francisco Giner representaba “la acción espontánea y libre de la sociedad en el orden educacional frente al monopolio ejercido por el Estado en forma rutinaria y con resultados negativos para el progreso, tanto espiritual como material”.[40] Como Giner fixera en Madrid a finais do século XIX, o líder societario soñaba con levantar en Galicia un proxecto capaz de transformar a sociedade galega a partir da iniciativa dos seus fillos en Ultramar. Así o expresa en Buenos Aires en 1928:
 
La Federación de Sociedades Gallegas es también un exponente de la iniciativa privada frente a la absorción del Estado; es una manifestación del espíritu que impulsó a Giner de los Ríos a crear la Institución Libre de Enseñanza. Nuestra Federación, creando escuelas y estimulando la vida social en todas sus formas posibles, se esfuerza porque la sociedad se sensibilice y recobre el dominio de sí misma y deje de ser la esclava sumisa del Estado.[41]
 
Naquel momento, a inspección técnica era a encargada de seleccionar e preparar ao persoal docente máis idóneo,[42] de homoxeneizar os criterios educativos e de seguir velando pola súa eficacia docente e social dentro dunha complexidade programática para a que non sempre se contaba co persoal idóneo. Ademais, tamén asesoraba aos mestres para facer fronte aos incidentes que periodicamente suscitaban os ‘inimigos’ habituais da educación laica e republicana, nomeadamante os curas das parroquias e os caciques locais. Por este motivo, a propia Federación se dirixe á Institución Libre de Enseñanza en 1927, por medio de Alonso Ríos, para recabar asesoramento e mellorar o seu propio sistema de inspección, así como “considerar la conveniencia de adoptar en las escuelas de la Sociedad los métodos y material de enseñanza de dicha Institución”,[43] tratando de enriquecer a intervención escolar co apoio institucionista.
 
Con todo, levantar escolas en Galicia desde a emigración a través de sociedades de instrución resultou unha tarefa exemplar, pero moi heteroxénea e desorganizada. Convén aclarar que na década dos anos 20 do século XX algunhas sociedades foron construíndo edificios escolares nas súas respectivas parroquias ou concellos, que despois entregaban ao Estado. Un labor meritorio, cargado de boa intención pero de escasa conciencia política e nulos efectos no avance social que demandaba a sociedade rural galega. Esa colaboración coa ditadura de Primo, unida á ‘desgaleguización’ que aplicaban no seu currículo algunhas escolas fundadas por emigrantes foi severamente criticada naquel tempo, ademais de pola propia Federación, pola Irmandade Nazonalista Galega[44] desde as páxinas do seu xornal A Fouce:
 
Namentras  alá na Terra, se fai pouco ou nada pol-a Escola galega, os emigrados, con un criterio trabucado, ainda que con boa intenzón, malgastamos esforzos e cartos no sostemento de escolas rexidas e ourentadas nun senso ruinoso para Galicia. As nosas escolas, as que se sosteñen con cartos d'América, non se conforman co-a laboura desgaleguizante das escolas hespañolas, van mais lonxe: desgaleguizan e ourentan os nosos nenos hacia a emigración, e para colmar a medida, chegan a obsecuenza servil, cos países en que residen os sostenedores, que non outra cousa é, a adopción dos textos oficiales de historia xeográfica, etc. d'estes países d'América.[...] A creazón dunha Sociedade Protectora da Escola galega, é pois, de urxente necesidade, non só pol-o concurso económico que poidamos aportar, e pol-o indudabel efecto estimulante que exercerá nos galeguistas da Terra, pr-alental-os en tan importante e impostergable obra, sinón, porque faría posibel a coordinazón de moitas vountades dispersas, para prantear sistemáticamente no seo das sociedades que teñen escolas en Galicia, a necesidade de que se galeguice a ensinanza.[45]
 
Consciente disto, Antón Alonso Ríos intentou reagrupar todo ese inmenso traballo colectivo nunha federación de sociedades, nunha rede organizada e encamiñada a un fin concreto: unificar criterios entre as sociedades de instrución e coordinar as súas actividades, especialmente no relativo á intervención escolar, para incrementar o número de escolas nas respectivas localidades de orixe cun ideario laico e unha organización graduada do ensino:
 
Huyamos de cooperar con el Estado. ¡Presentemos nuestra obra en contraste con la oficial! Nada de hacer edificios para las escuelas del Estado, ni tratar de retocar las fallas de su torpe acción ¡Hagamos centros de cultura privados que respondan eficazmente a nuestros anhelos! Así lograremos tres ventajas: restituir a la sociedad el ejercicio de una función, evitar la entorpecedora intromisión oficial en nuestros centros y confrontar la acción social con la del Estado.[46]
 
Era necesario formar ás clases populares galegas, do campo e do mar, para evitar a súa emigración. Cumpría reter ese ‘capital humano’, tan necesario para a rexeneración social e o desenvolvemento económico do País. Esa federación sería a encargada de crear unha rede de centros de ensino co nome de Escolas Especiais de Economía Rural,[47] escolas que, «además de la enseñanza primaria tienen por obligación enseñar al niño lo que es ser ciudadano para que sepa velar por su libertad, ¡y eso es hacer política, y muy alta!».[48] Porque Antón Alonso Ríos xa tiña comprobado, pola súa experiencia arxentina, que a escola era o campo fértil onde debía xermolar a semente dunha nova conciencia: «Multipliquemos nuestros centros de cultura con métodos y espíritus nuevos. Hagamos de nuestras escuelas particulares semilleros de ciudadanos; hagamos que cada escuela sea una fuente de conciencia social y de iniciativa privada. La sociedad, así afectada en su embrión, despertará a la vida».[49]
 
As Escolas Especiais de Economía Rural pertencían a un plan sobre a formación agrícola en lingua galega a partir do ensino primario, a través dun organismo denominado Padroado da Escola Rural Galega. Os seus obxectivos: orientación e renovación do traballo campesiño incorporando ensinanzas sobre os novos procedementos de cultivo, cría e selección de gandos, industrias pecuarias e as súas derivadas; fomento do cooperativismo, o amor á terra e o espírito comunal; formación de profesorado e edición de libros en lingua galega para escolares, entre outros obxectivos. Deste modo, cada mestre en cada escola debía promover a conciencia cidadá como ferramenta eficaz para defender aos campesiños do poder dos brasóns, afastar as persoas da influencia das sotanas e liberar as aldeas do control dos caciques.
 
Baixo esta premisa nacía a Federación de Sociedades Gallegas, Agrarias y Culturales (FSGAC) o 24 de setembro de 1921.[50] Unha organización democrática, republicana e laica cunha especial sensibilidade cara o movemento agrarista galego, pois convén lembrar que unha inmensa maioría dos migrados proviña do mundo rural galego e moitos deles proxectaban aquí o seu retorno, onde deixaran intereses materiais e anhelos emocionais. Ademais, a FSGAC tamén bebía das fontes do socialismo e do sindicalismo arxentinos, influencia que se explica desde o proceso de inmersión experimentado por aqueles campesiños, convertidos máis tarde en proletarios urbanos da sociedade porteña.
 

Buenos Aires, 1927. Festa da Federación de Sociedades Gallegas, Agrarias y Culturales

A publicación da súa proposta política en setembro de 1922 amosaba un programa moi amplo que trataba de responder a algunhas necesidades urxentes da sociedade galega. Na orde económica, exercicio de honradez administrativa e de transparencia fiscal, así como fomento do cooperativismo aplicado á industria e ao comercio; na política, promoción dos valores democráticos republicanos; na educativa, fomento da edificación escolar, promoción do laicismo e innovación pedagóxica, dignificación económica e profesional do persoal docente e vertebrado da escola no mundo rural como medio de desenvolvemento agrícola, industrial e comercial; e na orde relixiosa, separación entre Igrexa e Estado en todos os aspectos, especialmente o educativo e o económico. Porque, como explicaba Alonso Ríos en El Despertar Gallego a respecto dalgunhas sociedades,

las que sostenían escuelas, salvo raras excepciones, lo hacían sin control y orientación liberal, suministrando una enseñanza confusa y en muchos casos clerical. Por otra parte, víctimas de la prédica y del viejo ambiente, fomentado por el mal periodismo español y alguno del país, se asociaban a cuanto acto patriotero se organizase bajo cualquier pretexto, y rendían culto de fe al rey, considerándolo el ángel salvador de España.[51]
 
Ao contrario, as escolas federadas debían formar unha vizosa corrente opositora que influíra na caída da ditadura de Primo e da monarquía borbónica que a sostiña, «esa España funesta de héroes de cartón pintado, reyes monigotes y aristócratas sodomitas, que aguanta y aplaude la tutela vergonzosa de soldados cobardes y de frailes y curas corrompidos».[52] Ante este panorama, o modelo de ensino das escolas federadas axudaría a rexenerar canles de liberdade no pensamento e na acción política, abafados agora polo Directorio militar. Correspondíalle, por tanto, tomar a voz á cidadanía: «es la hora de la acción espontánea y libre de la sociedad en el orden educacional frente al monopolio ejercido por el Estado en forma rutinaria y con resultados negativos para el progreso, tanto espiritual como material».[53]
 
E en cada escola, cada mestre debía realizar, tamén fóra da aula, un labor de estímulo e animación popular acorde coas necesidades locais e os fins da Federación, «encaminando sus esfuerzos a organizar sociedades parroquiales de fomento, y a implantar los métodos económicos de cooperación».[54] Tal como farían, máis adiante, por todo o Estado, centos de «misioneiros pedagóxicos» durante a República. Así o expresaba en 1927:
         
 
¡Hay que llevar al pueblo gallego un germen de vida ciudadana, que arraigue en la mente y en el corazón de la infancia! ¡Es indispensable orientar a la niñez con métodos prácticos hacia el cultivo científico de la tierra, y encaminarla a una inteligente producción y explotación de la riqueza ganadera! ¡Se impone difundir el cooperativismo como medida de emancipación económica! Y en todo esto, la Escuela Moderna está llamada a desempeñar un papel fundamental al que, hoy por hoy, nuestras escuelas son ajenas casi en absoluto. Mal podemos, pues, sentir cumplidas nuestras aspiraciones.[55]
 
En todo caso, sendo a institución escolar un bo instrumento, non era certamente o único. Esta tarefa debía transcender ás aulas, pois nese esforzo xerminal de nova cidadanía, cada unha das entidades federadas debía ampliar a súa acción e promocionar o cooperativismo, fundar caixas rurais, apoiar as asociacións agrarias e crear o que hoxe chamamos tecido social comprometido:
 
Sabemos que es menester obrar por medio del ejemplo; que se necesita crear la escuela modelo, la granja modelo, la cooperativa modelo, organizar el municipio modelo. A esto vamos, y ya algo se ha hecho, aunque muy imperfectamente por ahora en lo referente a escuelas. Pero estos ejemplos no bastan por si solos. Se necesita la exposición doctrinaria y la incitación constante, y, sobre todo y más que todo, el apostolado.[56]
 
Seguramente porque as sociedades integradas na FSGAC se amosaban extremadamente combativas coa ditadura de Primo de Rivera e o contorno social que a sostiña, chegando a ser un eficaz «germen de vida ciudadana», sufriron o continuo acoso do réxime, apoiado por párrocos e caciques locais contrarios ao labor escolar dos emigrantes, o que levou á clausura dalgunhas das súas escolas en diversas ocasións.[57] A propia Federación, nunha nota desde Correo de Galicia en 1924, daba a coñecer as resolucións do seu III Congreso, onde entre outros asuntos relacionados coa política do Directorio, denunciaba «la intromisión del clero en las escuelas en perjuicio del carácter científico de la enseñanza y de la libertad de cátedra, en la familia con detrimento de la patria potestad y en el Estado con desdoro para el poder civil».[58] E nesa perspectiva de crítica política e compromiso social destacan algunhas das súas resolucións, entre elas a da loita de clase en defensa do mundo rural:
 
Para que la obra a realizarse sea eficaz y dé los resultados deseados, debe ser llevada a cabo por las fuerzas agrarias organizadas de Galicia y las radicadas en América, las que deben identificarse y mancomunar sus esfuerzos para trabajar unidas en pro de un régimen sin privilegios ni fueros de ninguna clase.[59]
 
Vemos, a través destas notas, como moitos daqueles labregos galegos que na emigración arxentina se tiñan convertido en cidadáns urbanos, acaban tomando conciencia cívica e política, e comezan a reivindicar para Galicia os avances sociais e políticos sempre postergados.
 
En xaneiro de 1922, a FSGAC inicia a publicación dunha revista mensual de cabeceira El Despertar Gallego. Órgano de la Federación de Sociedades Gallegas, Agrarias y Culturales de la República Argentina co fin de «defender los más caros ideales: la patria lejana, el amor a nuestros semejantes; el ansia de progreso, de paz, de justicia, de libertad, así como combatir el caciquismo y alentar al pueblo gallego para su emancipación».[60] El Despertar Gallego, posteriormente Galicia, baixo a dirección de Alonso Ríos a meirande parte do tempo, gozaba dunha tirada media de quince mil exemplares, dos que unha parte distribuíase en Galicia, se ben as autoridades municipais nalgúns concellos trataron de impedir a súa difusión polos motivos antes sinalados. O propio semanario denunciaba en xullo de 1924: «El Directorio Militar ha prohibido la entrada de nuestro órgano oficial en la nación; los curas desde sus púlpitos señalan a El Despertar Gallego como una hoja endemoniada de la que debe huir todo aquel que no quiera exponerse a la condenación eterna, mientras los paisanos hacen circular de mano en mano los escasos ejemplares que logran burlar la censura, bebiendo en ellos la doctrina democrática que conforta sus espíritus abatidos por la más odiosa tiranía».[61] Serán tamén El Despertar Gallego y Galicia, entre outras publicacións, a tribuna onde o líder societario plasme as liñas do seu pensamento político e pedagóxico, como veremos, para apoiar, organizar e dirixir o rumbo do movemento agrarista: «Caciquismo y clericalismo ―¡Nunca me cansaré de repetirlo!― son las dos grandes plagas, los dos eternos azotes que hay que combatir. Representan el privilegio y la arbitrariedad; y por principio, hemos de mantenernos siempre frente a ellos. Si no lo hacemos así, habremos sido inconsecuentes, habremos claudicado».[62]
 
En 1926, a FSGAC incorporaba ao seu ideario os valores do movemento nacionalista galego, «que al son triunfal de himnos de libertad, irrumpe en el escenario de la historia del brazo del movimiento proletario y guiado por los más caros principios de la democracia y los luminosos postulados de la ciencia político-social contemporánea».[63] Deste modo medraba a ilusión entre un grupo de entusiastas desde América para implantar un réxime democrático en Galicia de sólida base republicana, ampla representatividade social e nidia identidade cultural, no que a educación das clases populares, do campo e do mar, sería o principal obxectivo. Tamén, deste modo, marcábase o camiño aos máis de 3.500 asociados e a FSGAC vaise converter nun elemento moi importante na política e en xeral no panorama ideolóxico, desde a súa fundación e ata o levantamento militar.[64]
 
4

República, galeguismo e preocupación pola escola rural
 
Iniciada esta etapa ―«Gracias a la proclamación de la República, los gallegos emigrados tenemos ahora una patria, una bandera y dejamos de ser los eternos proscritos»―,[65] comezan os primeiros movementos políticos encamiñados a promover e aprobar un Estatuto de autonomía no horizonte dun estado federal:
 
He ahí el problema general planteado en términos que no admiten dos soluciones: o los pueblos de Iberia todos a la vez arriman el hombro para arrojar la monarquía y con ella el centralismo, el militarismo, el clericalismo y los caciques, o se resigna a ver que por incomprensión y cobardes, la presente hora quede grabada en la historia nacional y regional como una nueva frustración de nuestros designios.[66]
 
Alonso Ríos aceita viaxar a Galicia xunto con outros compañeiros, comisionados —Ramón Suárez Picallo e Eduardo Blanco Amor— pola FSGAC «para luchar, en el corazón mismo de la tierra, por los ideales de redención y democracia sostenidos durante tantos años en la inmigración, e inculcados a tantos de nosotros»,[67] e defender «con énfasis y ardor el control exclusivo de todos los niveles do enseñanza por parte del poder gallego, así como la plena identificación de los contenidos con la realidad nacional: “Queremos que el maestro gallego haga ciudadanos gallegos”»[68].
 
Pola súa independencia e o seu prestixio, o mestre e líder societario, e agora declarado político, conta coa aprobación maioritaria da colectividade para desempeñar un papel integrador entre as diferentes sensibilidades, e sobre todo para recoller o apoio popular necesario ao proxecto do futuro Estatuto de Autonomía[69] elaborado polo Seminario de Estudos Galegos.[70] Durante este período da súa vida e ata o golpe de Estado do 36, desenvolve unha intensa actividade política militando no Partido Galeguista (PG),[71] e loitando ao lado do movemento agrario:
 
El labriego emigrará de Galicia mientras la campiña gallega no sea objeto de mayor atención por parte de quien sea capaz de resolver el problema. A tal extremo ha llegado la división de la propiedad y tales los impuestos que pagan, que cada parcela de tierra que el labriego adquiere no es más que un eslabón que agrega a su cadena de esclavo.[72]
 
A primeira visita oficial en solo galego é ás escolas da sociedade Hijos de Silleda, na súa terra, «siendo recibido con grandes muestras de consideración por los maestros y alumnos de las mismas, y despedido con vivas y aplausos cariñosos»[73] antes de viaxar á Coruña para presidir a Asemblea para o estudo do Anteproxecto de Estatuto de Autonomía. Nesta Asemblea sae elixido candidato da Federación Republicana Galega ás eleccións do 28 de xuño de 1931.[74]
 
Las ventajas del régimen autonómico no estriban en la eliminación del parasitismo burocrático, con ser ello de la más alta importancia; su más halagadora promesa radica precisamente en el nuevo concepto que en oposición al mantenido por el régimen centralista, él trae de la administración local el fijar como finalidad medular de la misma los intereses locales, y darle categoría de fuerza social creadora, en lugar de dejarla reducida al papel subalterno y pasivo de simple instrumento del poder central.[75]
 

Edificio da escola “Aurora del Porvenir” en Tomiño (Pontevedra), sostida por emigrantes galegos residentes no Brasil e a Arxentina, onde o mestre exerceu entre 1931 e 1936.

No mes de setembro, ao non ser elixido representante político parlamentario, instálase coa familia no concello de Tomiño (Pontevedra) aceitando o posto de director da escola «Aurora del Porvenir»[76] e de Inspector técnico das escolas que sostiñan as sociedades federadas ―«Conocido es el intenso amor que Alonso Ríos siente por las cuestiones educacionales, y no es de dudar que al frente de la institución que ahora le nombró director ha de desarrollar una labor eficaz y digna de su prestigio»―.[77] Este posto permítelle vivir e poder dedicarse á misión política encomendada pola FSGAC. Neste tempo participa na Federación Agraria do Partido Xudicial de Tui[78] e intervén moi activamente na constitución do Partido Galeguista, significando unha peza chave na súa vinculación co movemento agrarista, tanto para ‘galeguizar’ este enorme potencial que representaban as sociedades agrarias ―moi vinculadas ao contexto migratorio, de onde recibían importantes recursos―, como para influír nas resolucións do PG respecto dos problemas do mundo rural.[79] O seu perfil integrador posibilitou a convivencia de correntes políticas moi diferentes dentro desta organización.[80]
 
Despois de ter traballado máis dunha década no sistema educativo arxentino, a súa nova experiencia como mestre na escola «Aurora del Porvenir» confírmalle o que xa tiña expresado na revista Céltiga en 1926: en Galicia, en materia educativa, todo estaba aínda por facer:
 
Nuestras escuelas están mal organizadas y peor atendidas, en lo que se refiere a locales, material de enseñanza y maestros. Los niños de las aldeas no adquieren en esos centros de enseñanza ni amor al trabajo y al estudio, ni ese santo cariño a la generosidad de la tierra, y a la sagrada vida del hogar, que recién aprecian después, cuando la realidad de la emigración les hace distinguir entre el valor de los que dejaron allá y lo que encuentran en estos países, donde las aptitudes se someten a dura prueba.[81]
 
Antón Alonso Ríos deixou un legado teórico relacionado co mundo da educación, formado por ideas e reflexións de carácter xeral baseadas na súa praxe, que son o cerne dunha particular visión do modelo de ensino que quería para Galicia. Certeiros apuntes que difundíu, fundamentalmente, a través da prensa periódica arxentina e galega. Porque o noso personaxe foi, sobre todo, un home de acción, tanto no campo político como no pedagóxico.
 
Como froito das súas experiencias na Arxentina e en Galicia, no ano 1935 publicou en El Pueblo Gallego[82] unha serie de artigos ―catro deles baixo o epígrafe «Defectos de nuestra escuela rural»― nos que, desde unha óptica galeguista, elabora un diagnóstico da realidade educativa e denuncia algúns problemas que, como a gradación do ensino, a adaptación do calendario escolar ás peculiaridades do contorno agrario, a reforma do modelo de inspección ou a necesidade dun currículo propio en lingua galega requirían, ao seu xuízo, unha atención inmediata. (Foto 21. El Pueblo Gallego)
 
En «Defectos de nuestra escuela rural. Su carácter unitario», sobre a escola unitaria ou graduada pregunta: «¿Qué otra clase de enseñanza, ni moderna ni antigua, ni propia ni impropia, que no sea el simple leer, escribir y contar, y las cuatro nociones rudimentarísimas de un conocimiento general, puede suministrarse a un conjunto dispar de alumnos de 6 a 14 años, que concurren a las clases con intervalos de semanas y aún de meses?» Para o que propón a súa visión innovadora a través da gradación do ensino:
 
En nuestras aldeas es facilísimo establecer la escuela graduada. Fácil y además económico. Sus bases son la coeducación y el turno único para el alumno y doble para el maestro. La graduación puede ser inmediata. Cada escuela actual podría tener una escuela infantil por la tarde y por la mañana el que le correspondiera dentro del ciclo de la graduada. Un local central para los grados de especialización en cada término municipal. En él, la dirección, los archivos, servicio médico, etc.[83]
 
Outra  das súas preocupacións era o absentismo escolar, un problema crónico da escola galega. Como é sabido, en Galicia nese tempo, con excesiva frecuencia nas familias, o traballo do campo quedaba a cargo da muller e dos fillos menores, «pues el esposo y los hijos mayores huyen por necesidad y por rutina del improductivo trabajo de la tierra hacia la emigración, el mar, los oficios o los trabajos públicos». En «Defectos de nuestra escuela rural. Régimen de vacaciones inadaptable», esixe un calendario lectivo adaptado ás condicións da produción agropecuaria cun réxime de vacacións acorde ao ritmo dos cultivos. Unha quenda única, de mañá ou de tarde, «vendría a hacer compatible la asistencia escolar con la imprescindible necesidad que tienen nuestros labradores de los servicios de sus hijos desde temprana edad». Sobre isto afirma que
de nada sirve mantener la escuela abierta cuando los niños no concurren a ella. Hay que aprovechar aquellas épocas del año que dejan libres los trabajos más intensos de la labranza y de la recolección, durante los cuales el labrador puede prescindir de la cooperación de los menores. (…) Las vacaciones, en un país sometido a condiciones económicas tan duras que se hace imprescindible el trabajo del niño durante la edad escolar, necesariamente han de estar supeditadas, antes que a otra razón alguna, a las posibilidades de una mayor asistencia a la escuela. [84]
 
Cualifica de «verdadero despropósito» celebrar vacacións no mes de abril, e propón que as de verán non sexan durante os meses de maio e xuño, os meses de meirande intensidade nas faenas do campo:
 
Hay que adaptar las vacaciones al medio aunque se resientan los principios de la Pedagogía normal. Hace falta una Pedagogía anormal para esta tierra. Una pedagogía que estudie y prefiera las reglas necesarias para la mejor educación posible de los niños normales en un medio anormal. Y esta Pedagogía es la que necesita Galicia, mientras dure la esclavitud económica.[85]
 
En «Defectos de nuestra escuela rural. Inspección burocrática»,[86] sostén con ironía que os servizos de inspección atópanse moi atarefados en labores burocráticos «para poder ocuparse de innovaciones». A «llamada inspección técnica parece que aspirase a llenar un triple cometido: iniciativa, administración y control. Solo llena cumplidamente el segundo y eso a fuerza de desatender los otros dos, que son los esenciales de la función inspectora, convirtiéndolo en un eslabón más de la cadena burocrática». Define ao inspector escolar como «ave de paso, sin tiempo para desarrollar una fecunda iniciativa: nada de clases modelo, ni un ensayo, ni una tentativa siquiera que pretenda la cooperación social a la función docente, la vinculación de la escuela con el hogar o el quebrantamiento de la rutina casi secular». Esta figura administrativa sería, por tanto, o primeiro elemento a transformar dentro dun tramado que afectaría ao conxunto dos recursos humanos, materiais e organizativos, pasando dun modelo de inspección burocrática cara outro modelo emprendedor, independente e próximo ao medio. Con respecto ao persoal docente, a nova inspección escolar tería como un dos seus traballos «transformar un profesorado amorfo sin el adiestramiento necesario para las nuevas modalidades del actuar docente y social. Sin el aprendizaje requerido para la investigación y aun para la docencia de nuevas disciplinas. Entumecido por la rutina, influido por la quietud aldeana».[87]
 
En «Defectos de nuestra escuela rural. Exotismo», sostén que unha escola rural moderna esixe coordinación entre a función inspectora e a función docente, que deben camiñar unidas e beneficiarse de recíprocas influencias: a escola reclama apoio e control por parte da inspección, e esta esixe unha forma propia de facer escola, para evitar o que denomina exotismo, é dicir, a implantación de métodos, recursos e normas alleos ás necesidades da realidade galega:
 
Este maestro que habla castellano, que debe pensar en castellano, que debe tener una sensibilidad esteparia es el encargado de dirigir la educación de nuestros niños, es el encargado de hacer «insensible» la transición entre el hogar y la escuela. ¡Y para esto se tiene escuelas Normales y se estudia Pedagogía! Y hay maestros gallegos que ven como la cosa más lógica ese salto mortal del hogar gallego a la escuela castellana! ¡Infelices, si saben hacer honor a la más noble de las profesiones que tiene la vergüenza de contarlos entre sus filas! [88]
 
Esixe un modelo escolar propio para Galicia e critica plans de estudos implantados con criterios foráneos así como a presenza de mestres que falaban un idioma estraño: «Tenemos maestros exóticos, idioma exótico, material exótico. En nuestras escuelas rurales todo está dispuesto para la incomprensión».[89] Este conxunto de factores viña a explicar o abandono, o conseguinte atraso social e as remotas posibilidades de cambio nun futuro inmediato.
 
Á visión crítica e realista destes artigos, nos que analiza catro dos grandes problemas do modelo educativo galego, engádese outra serie na que aborda diversos aspectos centrados na inspección:
 
Los maestros están en lo cierto. La presencia del inspector es absolutamente necesaria en todo tiempo, pero de modo especial en los momentos actuales, en que se impone un cambio fundamental, de forma y de fondo, que tenemos que dar un salto de más de un siglo para poner nuestra escuela rural a tono con las exigencias de la cultura y de la economía, que no se concibe una escuela fuera de estos imperativos categóricos: el niño y su medio. El niño, en sus diversas etapas de formación, concebidas cada una como una necesidad, como un mundo. El medio, no sólo en relación con nuestros sentimientos y sensaciones, por lo que toca a los supremos valores morales y estéticos, sino por su aspecto utilitario.[90]
 
Sostiña Alonso Ríos que, grazas á nova conxuntura republicana, o inspector tiña nas súas mans a posibilidade de adaptar a escola á ciencia e ao medio, pero «¿Se siente capaz de acometer esta obra? ¿Prefiere la vida cómoda del burócrata provinciano al papel de creador de la nueva escuela rural gallega y de la vida aldeana que la suerte le depara? Él y el tiempo nos darán la respuesta».[91]
 
E como docente, como inspector técnico e tamén como líder político, visita con certa frecuencia as escolas da Federación. Nunha desas ocasións en Silleda, con motivo da festa escolar do 1º de Maio de 1932, xuntábanse alumnos, pais e profesores das escolas promovidas pola sociedade. Chegara desde Tomiño, e participaba acompañado de varios compañeiros políticos dirixíndose a «un inmenso gentío congregado en el campo de la escuela dotada por los hijos de Silleda en América». Na súa intervención advertía que non só o Estado era culpable do atraso que padecía Galicia, senón tamén os veciños pola súa pasividade e colaboración cos gobernos alleos, «La República tiene resueltos ya el problema de la libertad individual y de la presión clerical, pero en cambio no ha resuelto el de la libertad de las regiones sino que, por el contrario, en este  aspecto, alienta las mismas miras imperialistas de la monarquía».[92] Vemos, como, influído polo rexeneracionismo de finais do XIX e pola experiencia migratoria arxentina, e tamén como militante do movemento galeguista de comezos do XX, amosaba unha fonda confianza na educación como motor de cambios sociais. Era preciso elevar o nivel cultural da cidadanía para avanzar no desenvolvemento do que el denominaba «una solidaridad consciente», e a escola era un dos instrumentos máis acaídos para presentar alternativas vitais e abrir novas canles de rexeneración social.
 
Nas eleccións de febreiro de 1936 saíu elixido deputado nas listas da Fronte Popular, representando á Federación Provincial Agraria de Pontevedra. A pesar das dificultades estruturais da propia política e do contorno centralista madrileño, consegue intervir en sucesivas ocasións entre marzo e xullo de 1936, con preguntas e interpelacións sobre cuestións relativas á modificación da Lei de Reforma Agraria, a abolición dos foros, a necesidade de levar a cabo unha concentración parcelaria, a crise do sector madeireiro, a necesidade de frear o desemprego, a solución da crise pesqueira ou a derrogación da lei sobre o voluntariado no exército: «Nuestras fábricas de conservas, nuestros aserraderos no pueden traducir su contribución industrial en aumento de precio de la lata de sardinas o del metro de madera, tal como lo hace el fabricante vasco, asturiano, catalán, levantino o andaluz por tener que venderlos en competencia con los productos extranjeros».[93]
 
Neste mesmo 1936 participa activamente na Campaña pro-Estatuto visitando os sindicatos agrarios da provincia e intervindo en decenas de mitins coa esperanza de que Galicia chegue a acadar unha nova época democrática e de desenvolvemento económico, porque o Estatuto de Autonomía era fundamental para poder corrixir o atraso que padecía o país. A campaña rematou o domingo 28 de xuño e a cidadanía galega saíu votar. O resultado foi altamente favorable ao «SI». O día 16 de xullo, Alonso Ríos regresa a Tomiño para descansar e ocuparse da «Aurora del Porvenir». Dous días despois se produce o golpe de Estado e con el comeza unha persecución implacable por parte dos falanxistas, que xa puxeran prezo á súa cabeza. Como explica Álvarez Blázquez, nun intento desesperado por contribuír a salvar a democracia e a liberdade, púxose á fronte dun pequeno grupo de carabineiros, soldados da Mariña e paisanos armados con escopetas de caza nos primeiros momentos da rebelión militar.[94]
 
5

A represión fascista: con Afranio de Amaral e os seus exilios
 
Como xa temos expresado noutras ocasións, o golpe de estado comandado polo xeneral Franco significou, sen dúbida algunha, a ruptura violenta do réxime político constitucional republicano e abriu, a partir dese momento, durante toda a guerra civil e no primeiro franquismo, un período de mortes, encadeamentos, castigos administrativos e exilios que, malia abranguer a toda a sociedade galega, cebouse maioritariamente nos diferentes corpos docentes. Afirma Federico Cocho que os sublevados reservaron para o maxisterio “unha teimuda peneira que tiña por obxectivo varrer das aulas aquela xeración de mestres e mestras implicada na aplicación das ideas modernizadoras na escola da República”.[95]
 
Pese a eludir unha morte case segura no momento posterior ao golpe de estado, “el indesable Alonso Ríos, Diputado marxista de lo más acentuado”[96] viuse forzado a desaparecer da escena pública para no caer, usando as súas propias palabras, nas «gadoupas da morte».[97] Y aquí dan comezo os seus dous exilios. O primeiro iníciase o día 26 de xullo de 1936 desde a súa vivenda na casa-escola «Aurora del Porvenir» en Tomiño, e obrígao a recorrer camiños, a cruzar montes, a agacharse como un vulgar salteador perseguido pola «non lei», ata o norte fronteirizo portugués, oculto baixo a falsa identidade de Afranio do Amaral.
 
Cómpre aclarar que ao inicio da rebelión militar, a «Aurora» foi clausurada, acusada de difundir un modelo de ensinanza «laica y tendenciosa» e aos seus dirixentes de tramar «todas las campañas politicas, antiespañolas que en los últimos tiempos hemos padecido, llegando a ser el verdadero cuartel general de la revolución comunista en el término de Tomiño»[98]
 
Como explica Álvarez Blázquez no Prólogo desta memoria, durante tres longos anos andou por estradas e camiños; parou nas pousadas, durmiu ao raso ou nos alpendres, pediu esmola nas feiras, traballou de criado ao xornal: «aprendín traballos que nunca tiña feito: podar, atar, enxertar e cavar as viñas; catar as colmeas, segar a herba coa gadaña. E púxenme ben práctico en labrar».[99] O desterro a pé obrigouno a bordear a vivenda dalgún amigo e seguir camiño, para no comprometelo:
  
cheguei diante da escola onde o meu amigo, mestre e poeta Victoriano Taibo, cun punteiro na man ensinaba nun mapa unha lección de xeografía aos seus alunos. A porta da escola estaba aberta; mesmo á súa beira e sentado, cos rapaces facendo roda, ía sinalando os distintos países da Europa. Sin determe, olleino moi ben. El non apartou a ollada do mapa. Non se decatou, non, craro, de min, mais nin de que alguén pasaba por diante da escola. Acordeime — ¡como non ía lembrarme!— da miña propia escola, dos meus rapaces, dun mundo de afáns e degaros que ficaba tan perto e tan lonxe ao mesmo tempo.[100]
 
Poucos días despois aconteceu o mesmo diante da casa de Ramón Otero Pedraio, e tamén continuou, pois «ben comprendería que iso só serviría para crearlle riscos e facer aínda máis comprometida a miña situación».[101] Foron tres años de incontables calamidades, ―«collín nunha veiga catro espigas de millo, que metín nun fardel feito co forro da manga do abrigo. Soio catro, xa que, dado que comía unha por día, máis de catro días púñanse duras e non podía comelas»―.[102] Tres anos recorrendo unha parte de Galicia que xa visitara anteriormente, en plena efervescencia republicana, celebrando mitins e reunións veciñais nun clima de optimismo e esperanza e que agora atopaba atenazada por noticias de guerra e represalia, traídas e levadas por tabernas e camiños, e o terror aos falanxistas.
 
O día 9 pola mañá [...] pasei xunto a un calvario, e recordei o mitin que alí estiveramos dando o  Paz Andrade, o Bóveda i eu. Máis adiante había una feira en na mesma estrada. Moita xente. Á dereita, un cuartel de falanxistas cos seus vestidos chamativos, os que eu ollaba por pirmera ves. Non repararon en min. Soio un rillote de us nove ou des anos, xa pasado o coartel falanxista, levantou a man cara min e berrou: ¡Arriba España, arriba España! Como eu seguía camiñando sen lle facer caso, il insistía enrabexado. Entón, unha boa muller, con isa actitude de respeto tan propia das nosas mulleres, reprendeu ó rillote: ¡Cala, rapás. Respeta ás persoas de idade ¿No ollas que pode ser teu pai ou teu abó?[103]
 
Unha Galicia campesiña paralizada polo pánico, onde a natural relación comunal entre veciños tíñase contaminado, sementando un clima de desconfianza que se foi estendendo como a néboa e acabou por ocupar todos os espazos daquela sociedade rural indefensa e impotente.
 
En Filgueira déronme unha sardiña en conserva nun negocio e pantrigo nunha casa. Estaba en dúbida de qué camiño debía coller. Ó remate púxenme en marcha pola estrada da Cañiza. Coase ó sair de Filgueira un falangista, mozo novo e moi garrido, outo, corpo de atleta moi ben conformado e cara baril, interrogoume: qué andaba a facer, de ónde era e demais. E dándose por conforme coas miñas respostas, estirou o brazo coa man aberta i ordenoume que fixera e repetira o que il facía e decía: ¡Viva España! ¡Arriba España! ¡Abajo Rusia! Obedecín: estarriquei o brazo e repetín as súas palabras. Despidiume con un «vaya usted con Dios». Eu resposteille: «que lo guarde a usted».[104]
 
Foron tres anos de riscos e incertezas que dan forma a unha historia impresionante de exilio interior, recuperada moitos anos despois desde a distancia temporal e emocional. Tres anos de convivencia estreita coa morte «pero tamén tres anos de superación, de valor heroico, de vitoria da intelixencia».[105] E o verdadeiramente asombroso é comprobar como saíu da proba «sen perder o sentido, mantendo a mirada firme e a palabra sosegada»[106] e sen resentimento ou rancor cara os verdugos.
 
Pero ao cabo, Antón Alonso Ríos consigue cruzar a Portugal. En Lisboa atopou protección na casa do seu amigo Enrique Blanco, un tomiñés emigrado, de orientación republicana, hostaleiro de profesión. Moitos veciños que fuxían da represión utilizaban o restaurante Royal de Enrique Blanco como refuxio para agacharse e agardar alí prudentemente ata poder partir cara o exilio.[107] Na súa casa estivo o tempo necesario antes de pasar a Marrocos, onde conseguiría embarcar para a Arxentina. O 13 de marzo de 1939 escribía ao seu amigo Blanco desde Casablanca ―«As cousas van moi ben, aínda muito millor do que eu esperaba. No primeiro barco despacharei a encomenda»― revelándolle en clave, para non comprometelo, o anuncio dun pronto embarque. Tamén contiña palabras agarimosas para outras persoas queridas: «A Ricardo, Elena, Orlando i-ó Ní mándolles este moniño pra que brinquen con el e non fagan renegar o Pai, nin a señora Isaura, nin a muchacha. Moitos beixos do Mestre. Casablanca, 13-III-1939». Aquí comezou o seu outro exilio, rumbo a Buenos Aires, que durou ata a súa morte, en 1980.


Postal desde Casablanca, que debo á amabilidade de Da. Elena Blanco, xa desaparecida

A MODO DE CONCLUSIÓN
 
Antón Alonso Ríos foi unha das figuras centrais da política galega do primeiro terzo do século XX, dono dunha densa traxectoria que abarcou desde o traballo como docente, tanto na Arxentina como en Galicia, ata a acción política como Deputado electo ás Cortes republicanas en 1936 representando ao movemento agrarista; tamén o xornalismo e a literatura.


Antón Alonso Ríos político. Mitin a favor do Estatuto de Autonomía en A Guarda (Pontevedra) en 1936, con Víctor Fráiz Villanueva, asasinado en Castrelos (Vigo) en setembro de 1937 e Gerardo Álvarez Gallego.
 
Comezando pola faceta política, foi o animador dun movemento societario que se aglutinou arredor da FSGAC. Xunto a Ramón Suárez Picallo e Eduardo Blanco Amor representou á Federación como delegado en Galicia entre 1931 y 1936 para a promoción do Estatuto de Autonomía. Durante ese tempo participou en decenas de actos políticos por vilas e aldeas —«Un volcán de pasión cívica asemeja su verbo, que enardece a la multitud»,[108] publicaba o semanario Galicia de Buenos Aires con motivo da celebración dun acto da ORGA—. Foi proclamado Presidente da Junta Revolucionaria da República Galega en xuño de 1931, malia non ter consecuencias prácticas[109] e logrou a súa Acta de deputado en Madrid en 1936. Foi, ademáis, un dos impulsores das Mocidades Galeguistas e o secretario do Consello de Galicia —o goberno galego no exilio—, desde que se constituiu en 1944. Tal era a súa modestia que, en palabras de Xosé Neira Vilas, á morte de Castelao non quixo ocupar o lugar dun Presidente insustituible, e continuou como Secretario, na súa ausencia, ata a disolución do Consello.[110]


Buenos Aires, anos 40. Antón Alonso Ríos con Castelao, Secretario e Presidente (primeiro e segundo pola dereita respectivamente) do Consello de Galiza, goberno galego no exilio, constituido en Montevideo en 1944.

Indica Suárez Picallo que Alonso Ríos significou a alma, o nervo e o verbo da Federación desde o día do seu nacemento. Membro, en casi todos os períodos, da súa Xunta Executiva, director dos seus xornais (El Despertar Gallego e Galicia) e ponente nos seus Congresos. Para Eduardo Blanco Amor foi «de los que día a día dieron a la organización federal todo lo que puede darse: ideas, pesos, trabajo personal y ejemplo de entereza y austeridad».[111] Para os coterráneos emigrados, «el maestro y guía austero de la juventud gallega y de los hombres que ansían la redención de la patria».[112] Para Castelao, o seu irmán na política e máis tarde no exilio, foi «o home chamado a despertar y diñificar o agrarismo, erguendo as Sociedades Agrarias da situación enervada y decaída en que amolecían». [113]
 
A actividade xornalística ocupou, así mesmo, unha parte importante da súa faceta pública. Foi director de El Despertar Gallego, órgano oficial da Federación de Sociedades, onde publicou numerosos artigos de temática política, agrarista e pedagóxica. Tamén colaborou en Galicia ―continuación de El Despertar Gallego no que asinou co nome propio e tamén probablemente co seudónimo Antonio D’Amarante―; ademais de en Céltiga, La Zarpa, El Orensano o El Pueblo Gallego. E no conxunto da súa abondosa produción xornalística amosou «la terquedad dinámica; el estímulo; la piedra que no se deja arrancar, pero a veces se lanza con formidable ímpetu, y agita y estremece»: palabras de despedida nunha homenaxe que lle adicaron en Buenos Aires, en 1931, pouco antes de embarcar para Galicia.[114]
 
A súa produción escrita non se limitou á actividade xornalística. É autor de diferentes textos publicados despois do seu regreso á Arxentina, a partir de 1940.[115] Con respecto ao traballo pedagóxico, funde trazos do modelo institucionista, coa práctica docente na Arxentina, e a dirección da «Aurora del Porvenir». Os principios básicos do seu discurso reivindican unha escola galega partindo da renovación de todos os seus elementos: concepción, métodos, infraestrutura, profesorado, organización... e se concretan nunha serie de propostas que recolleu do sistema público arxentino e modelou para adaptar á realidade galega.
 
Antòn Alonso Ríos mantivo durante tres décadas ―desde a chegada a Compostela como estudante de Maxisterio e a retirada forzosa polos montes de Tebra, vítima da represión franquista― unha intensa actividade, centrada nun ideal: a emancipación das clases populares galegas fomentando a educación, asumindo unha conciencia social e recuperando a dignidade perdida. En 1935 escribía o siguiente, con lúcida premonición:
 
De la escuela campesina y del campo, de esta fuente inagotable de humanidad y de riqueza, es de donde hay que esperarlo todo. Pero no huyendo a las ciudades para extraer desde la comodidad y esterilidad burocráticas los menguados frutos que el campesino desamparado y depauperado arranca a la tierra. Hay que ir al campo con generoso espíritu de cooperación, con el ánimo dispuesto a aceptar cordialmente las solicitaciones del medio. Hay que ir al campo dispuestos  a darse, no sólo a recibir sus caricias y sus frutos. Hay que ir al campo, pero despojado de la carroña señoritil que embota la sensibilidad, inhibe la acción y castra la iniciativa. Hay que ir al campo sintiéndose hombres, con corazón para amarlo y con potencialidad genésica para fecundarlo. Y si no vamos al campo, él vendrá a nosotros en inmensa ola burocrática y soldadesca, en avalancha obrera y en masa de parados. Y entonces ya no será necesaria la escuela campesina, al menos por un gran rato.[116]
 
A pesar da súa formación e experiencia, da intensa actividade social e do seu recoñecemento público, Antón Alonso Ríos foi, para os que o coñeceron, un home sobrio e modesto que nunca fixo ostentación da súa sólida formación. Foto 29
 
Durante os últimos anos, continuou a participar na vida da colectividade sen que para iso lle afectaran os límites da súa precaria situación persoal. Pero, a pesar do seu entregado labor entre a comunidade galega emigrada desde a chegada a Buenos Aires e ata 1931; a pesar da súa responsabilidade na política galega, orientada á nobre defensa dos intereses das clases populares, entre 1931 e 1936; a pesar da criminal persecución que padeceu desde o golpe de estado; a pesar da relevancia no seu posto, á fronte do Goberno galego no exilio ao lado de Castelao, a partir de 1944; e a pesar da postura firme, do exemplo constante, da entrega incondicional durante todo o seu tempo de emigración, de república, de exilio... veu comprobar cunha fonda tristura que, despois de ser encamiñado o novo Estatuto, en 1980, naquela Galicia tantos anos agardada, ninguén contaba con el para iniciar un novo tempo, xa sen ditador. Un descoido ingrato, que non tiveran cos seus exiliados as outras dúas comunidades autónomas históricas. Probablemente foi ese escenario o que acabou coa súa vida, sen poder ver cumprido o desexo de regresar a Galicia e rematar a súa particular ‘noite de pedra’. Coa súa morte desapareceu unha figura representativa do compromiso político dos galegos e galegas emigrados, aquel feixe de persoas xenerosas e solidarias que un día soñaron con formar unha Galicia moderna, autenticamente democrática e republicana.
 
[1] Este texto foi publicado en castelán, no nº 9 da revista Historia y Memoria de la educación (2019): 473-520. [DOI: https://doi.org/10.5944/hme.9.2019.21906] Reproducimos aquí traducido ao galego, e con algunhas correccións e engadidos.
[2] Que xa tratamos parcialmente en traballos anteriores: «Antón Alonso Ríos: unhas notas sobre emigración, agrarismo e vida rural», A Trabe de Ouro. Publicación galega de pensamento crítico, 53 (2003): 71-85; As escolas dos emigrantes e o pensamento pedagóxico: Ignacio Ares de Parga e Antón Alonso Ríos (Sada-A Coruña: Ediciós do Castro, 2006);  «Antón Alonso Ríos: política e pedagoxía para un pobo», en VV. AA., Homenaxe a Antón Alonso Ríos e Ramón de Valenzuela (Santiago de Compostela: Xunta de Galicia, 2006), 101-110.
[3] Para coñecer detalles máis concretos da súa biografía pode consultarse, entre outras fontes: Bieito Alonso Fernández, Antón Alonso Ríos: Crónica dunha fidelidade (Santiago de Compostela: Edicións Laiovento, 1996).
[4] Victoria Armesto, Los Hijos cautivos de Breogán. El rastro de Castelao en América (Sada-A Coruña: Ediciós do Castro, 1986), 62.
[5] Xosé María Álvarez Blázquez, «Prólogo», en O Siñor Afranio. Ou como me rispei das gadoupas da norte, Antón Alonso Ríos, (Vigo: Edicións Castrelos), 12.
[6] Juan Bautista Alberdi, Obras completas (Buenos Aires: Imprenta de «La Tribuna Nacional», 1886), 88. Tomo III. Para saber máis: http://www.larramendi.es/i18n/catalogo_imagenes/grupo.cmd?path=1000613
[7] Referíndose ás escolas creadas na Arxentina polos inmigrantes italianos, Faustino Domingo Sarmiento escribía en 1881: «Qué es eso, pues, de educar italianamente? Lo que se consigue es que nunca sepan la lengua del país. (...) En simpatías por la Italia libre, artística y unificada, no nos ha de ganar ningún napolitano, piamontés, romano o genovés de los que viven entre nosotros. Es necesaria una escuela común donde los niños no se eduquen italianamente, sino argentinamente». Valeria Sardi, Historia de la enseñanza de la lengua y la literatura. Continuidades y rupturas (Buenos Aires: Libros del Zorzal, 2006), 66. Sobre este tema, a pedagoga e historiadora Adriana Puigróss, unha das voces máis acreditadas do panorama educativo arxentino actual, indica que, para Sarmiento, «educar “argentinamente” era [...] ir en pos de un modelo universal educando como Horace Mann, o como Pestalozzi»:  Sujetos, disciplina y curriculum en los orígenes del sistema educativo argentino (1885-1916) (Buenos Aires: Editorial Galerna, 2006), 103. X.M.M., «Do "gobernar es poblar" ao "educar es argentinizar": emigrantes e educación na Arxentina finisecular». Sarmiento. Revista Galego-portuguesa de Historia da educación 17 (2013): 161-183. DOI https://doi.org/10.17979/srgphe.2013.17.0.4094
[8] Lucia Lionetti, La misión política de la escuela pública, formar a los ciudadanos de la República (1870-1916) (Buenos Aires: Miño y Davila, 2007)
[9] Julio Godio, El nacimiento de la clase obrera argentina (Buenos Aires: Editorial Legasa, 1987)
[10] María Silvia Serra, «Arquitectura escolar: ¿pedagogía silenciosa?» Revista Crítica Ano III N.º IV (2008): pp. 36-43. Sobre a influencia da emigración galega na arquitectura, con atención especial ao sur pontevedrés pode consultarse un magnífico traballo de Xosé Ramón Iglesias Veiga de 2013: Arquitectura e indianos na cidade de Vigo e bisbarra. Vigo: Instituto de Estudios Vigueses.
[11] Antón Alonso Ríos, «Sobre educación agraria», El Despertar Gallego 163 (1930): 4
[12] Consejo Nacional de Educación, Actas de las Sesiones del Consejo Nacional de Educación (Buenos Aires: Consejo Nacional de Educación, 1908), 155. Tomo 1 (Que debo á amabilidade de Diego Adrián Clemenz Alonso, neto de Antón Alonso Ríos).
[13] Para o caso de Galicia poden consultarse os seguintes autores: Domigo L. González Lopo, ‘Los frutos de la emigración: las fundaciones filantrópicas de los indianos gallegos’, in Galicia & América. Cinco siglos de Historia (Santiago de Compostela: Xunta de Galicia/Consello da Cultura Galega, 1993); Lois Obelleiro Piñón, As escolas de fundación en Galiza. Unha necesidade social de alfabetización. O caso da provincia de Pontevedra (Vigo: Edicións A Nosa Terra, 2007); Vicente Peña Saavedra, ‘Panorámica de la intervención escolar de los emigrantes gallegos a América (Siglos XVII-XXI)’, in El asociacionismo y la promoción escolar de los emigrantes del Norte Peninsular a América, Coords. Moisés Llordén Miñambres and José Manuel Prieto Fernández del Viso (Boal (Asturias): Ayuntamiento de Boal, 2012) 35-69. Tamén, nun plano máis xeral: Antonio Viñao Frago, ‘Filantropía y educación. Fundaciones docentes y enseñanza elemental (siglos XVIII-XIX)’, in L’enseignement primaire en Espagne et en Amérique Latine du XVIII siècle á nos jours. Actas do Coloquio de Tours (Tours: Université de Tours, 1986) 65-79.
[14] A primeira destas sociedades é a Alianza Aresana de Instrucción, fundada en La Habana en 1904, que construíu o seu primeiro edificio escolar en 1908. Ese mesmo ano nace en Buenos Aires La Concordia, sociedade de ámbito parroquial, formada polos naturais de Fornelos da Ribeira (Salvaterra do Miño), que en 1906 xa colaboraba ao sostemento da escola pública de Fornelos.
[15] Costa, « Emigrantes, escuelas y regeneración social: Los emigrantes gallegos a América y el impulso a la educación (1879-1936) », Revista Brasileira de História da Educação 8 (1 [2016]), 13.
[16] X.M.M., «Una nueva luz. La influencia de la escuela argentina en la intervención de los emigrantes gallegos en sus lugares de origen», Historia de la Educación. Revista interuniversitaria 26 (2007): 341-66.
[17] Antón Alonso Ríos, «Educación agraria. Las escuelas creadas por las asociaciones de emigrados». El Despertar Gallego, 159 (1929): 5.
[18] Antón Alonso Ríos, «Nuestra Federación y el renacimiento nacionalista gallego. Dos manifestaciones del mismo sentimiento», El Despertar Gallego 89 (1926): 5.
[19] Alberto Vilanova Rodríguez, Los gallegos en la Argentina (Buenos Aires: Ediciones Galicia, 1966). 2 vol. Tamén: Àngel Duarte Montserrat, La república del emigrante: la cultura política de los españoles en Argentina (1875-1910). Madrid, Milenio, 1998.
[20] «Sobre la Federación de Sociedades Gallegas, Agrarias y Culturales», Céltiga 24 (1925): s.p.
[21] O socio fundador Antonio Carballo destacaba en 1943 o traballo societario realizado «para desterrar la Monarquía, con todo su bagaje de parásitos que jamás hicieron nada por el pueblo como no fuera vejarlo y esquilmarlo»: Galicia 848 (1943): 3.
[22] Sociedad Hijos de Silleda. Acta De Fundación. Buenos Aires, 15 de agosto de 1908, p. 1. (Texto manuscrito).
[23] «Entrevista con el Federado Antonio Carballo, Fundador de la Sociedad de Silleda», Galicia 848 (1943): 3.
[24] Sociedad Hijos de Silleda. Libro de Actas. Buenos Aires, 15 de agosto de 1909, p. 5 (Texto manuscrito); O artículo 21 del Reglamento de la Sociedad de Agricultores del Ayuntamiento de Silleda dicta: «Podrá la Sociedad, más adelante, cuando su desarrollo lo permita, como es de esperar, y los emigrados hijos de Silleda residentes en América, cooperen a su protección, emprender otras empresas como adquisición de un domicilio social propio, creación de centros de enseñanza, de cajas de ahorro y préstamo, Sociedad de seguros de ganados y cosechas, etc., etc., lo que redundará en beneficio de los socios y del país en general», Ver: Sociedad de Agricultores del Ayuntamiento de Silleda, Reglamento (Santiago de Compostela: Tipografía del Eco de Santiago, 1909), 7.
[25] Sociedad Hijos de Silleda. La Sociedad «Hijos de Silleda» a los Miembros de las Asociaciones similares. Biblioteca América de la Universidad de Santiago (Documento solto sen paxinar).
[26] Una nota en Suevia 2 (1913): 2 informaba: «viene funcionando admirablemente, bajo la dirección de un distinguido pedagogo compostelano. En la actualidad hay matriculados unos ochenta niños, los que reciben una esmerada educación, lo cual dice mucho a favor de tan filantrópica asociación, porque demuestra que la enseñanza de las primeras letras en aquella comarca, era de imperiosa necesidad».
[27] Na Asemblea ordinaria celebrada o 13 de outubro de 1918, Alonso Ríos solicita unha subvención de 150 pesos para mobiliario e útiles escolares desa escola, situada na parroquia de Penadauga, así como aumento de salario para o mestre da de Freixeiro, que a propia Asemblea fija en «25 duros españoles» por mes. Sociedad Hijos de Silleda. Libro de Actas. Buenos Aires, 13 de outubro de 1918, p. 76 (Texto manuscrito).
[28] A Sociedade atende, deste modo, a petición que lle formulan 24 veciños: «Respondiendo al pedido de los vecinos de la parroquia de Siador, se acuerda fundar la escuela nº 3, la que deberá establecerse en el lugar de La Portela, quedando fijada la fecha de su inauguración para septiembre de mil novecientos veintiuno». Ver, Sociedad Hijos de Silleda. Libro de Actas. Buenos Aires, 11 de julio de 1920, p. 109 (Texto manuscrito).
[29] Sociedad Hijos de Silleda. Libro de Actas. Buenos Aires, 4 de febreiro de 1917, p. 68 (Texto manuscrito).
[30] «Sociedad Hijos de Silleda», Correo de Galicia 1066 (1926): 4.
[31] Sociedad Hijos de Silleda. Libro de Actas. Buenos Aires, 8 de novembro de 1914, p. 38 (Texto manuscrito)
[32] Encargado de cada escola «se halla un maestro con título nacional y una comisión escolar local. Un inspector técnico tiene a su cargo la dirección superior de la enseñanza en Galicia, y un asesor técnico ilustra aquí a la C. D. en cuestiones de enseñanza y necesidades escolares». El Despertar Gallego 161 (1929): 6.
[33] Sociedad Hijos de Silleda: Libro de Actas. Buenos Aires, 17 de maio de 1931, p. 219.
[34] «La Sociedad Hijos de Silleda ha dado un buen paso», Galicia 199 (1931): 1.
[35] «Sociedad Hijos de Silleda», El Despertar Gallego 88 (1926): 3; tamén: «Hijos de Silleda», Boletín informativo nº 24 (Buenos Aires: Hijos de Silleda, 1983), 1.
[36] Antón Alonso Ríos: «Faltan escuelas». El Despertar Gallego 99 (1927): 1.
[37] Antón Alonso Ríos: «Dos posiciones del SEG ante el presente», El Pueblo Gallego 3566 (1935): 1.
[38] A importancia do profesor Luís López Elizagaray foi xa sinalada por Antón Costa Rico en Escolas e Mestres. A educación en Galicia: da Restauración á IIª República (Santiago de Compostela: Xunta de Galicia, 1989) e en A Colonia Escolar Compostelana de 1893. Primeiro Centenario. (Santiago de Compostela: Consorcio de Santiago, 1993), da que López Elizagaray foi promotor.
[39] «Contra la persecución a Jiménez de Asua realizó un acto de protesta nuestra Federación». El Despertar Gallego 121 (1928): 4.
[40] “En homenaje a Pablo Iglesias”. El Despertar Gallego, nº 75, 2/5/1926, p. 1.
[41] «Contra la persecución a», 4.
[42] Antón Alonso Ríos, “Nuestro próximo Congreso y la Inspección Técnica Escolar”. El Despertar Gallego, nº 163, 18/1/1930, p. 1.
[43] Antón Alonso Ríos, “La Sociedad Hijos de Silleda intensifica su acción cultural”. El Despertar Gallego, nº 94, 6/3/1927.
[44] A Fouce foi unha publicación de marcado carácter independentista. Era o órgano da Irmandade Nazonalista Galega de Buenos Aires, máis tarde Sociedade Nazonalista Pondal, unha das primeiras asociacións que defendeu a independencia de Galicia, e incluso tratou de promover un partido independentista. A Fouce publicouse entre xaneiro de 1926 e xullo de 1936.
[45] «A creazón da escola galega, como toda laboura galeguizante debe contar con orgaizazóns que cordinen e metodicen a acción de todol-os galeguistas». A Fouce 3 (1931): 1.
[46] «Intensificación cultural». El Despertar Gallego 20 (1923): 1.
[47] Seminario de Estudos Galegos: Actas, Archivo del Instituto de Estudios Gallegos P. Sarmiento, Santiago de Compostela.
[48] Sociedad Hijos de Silleda. Libro de Actas. Buenos Aires, Asamblea extraordinaria de 1 de febreiro de 1931 (Texto manuscrito).
[49] «Intensificación cultural», El Despertar Gallego 20 (1923): 1.
[50] Xa existía un precedente federativo entre a colectividade galega radicada na República Argentina, cara 1910, co nome de Federación de Sociedades Gallegas.
Hernán M. Díaz, Historia de la Federación de Sociedades Gallegas (Buenos Aires: Fundación Sotelo Blanco-Biblos, 2007).
[51] «Nuestra labor de ocho años». El Despertar Gallego 134 (1928): 3.
[52] «Alcance espiritual de la Federación». El Despertar Gallego 82 (1926): 5.
[53] «En homenaje a Pablo Iglesias». El Despertar Gallego 75 (1926): 1.
[54] «La voz federal». El Despertar Gallego 117 (1928): 3.
[55] El Despertar Gallego 108 (1927): 6.
[56] «Acción constructiva. Necesidad del apostolado», El Despertar Gallego 24 (1923): 1.
[57] «En Silleda las autoridades no piensan como las de Cospeito». Galicia 193 (1931): 1. Pode consultarse ademais: X.M.M., As escolas dos emigrantes e o pensamento pedagóxico: Ignacio Ares de Parga e Antón Alonso Ríos (Sada-A Coruña: Ediciós do Castro).
[58] «La Federación de Sociedades Gallegas Agrarias y Culturales en la República Argentina. A los agrarios de Galicia». Correo de Galicia 931 (1924): 3.
[59] «Declaración de principios y programa de acción de nuestra Federación», El Despertar Gallego 124 (1928): 1.
[60] En 1930 troca a súa cabeceira por Galicia. Publicación semanal editada por la Federación de Sociedades Gallegas. Portavoz de la Federación de Sociedades Gallegas.
[61] El Despertar Gallego 31 (1924): 1.
[62] Antón Alonso Ríos, «Carta abierta», El Despertar Gallego 14 (1923): 3.
[63] «Una declaración ampliamente documentada», El Despertar Gallego 151 (1929): 3.
[64] En 1930, por problemas relacionados con algunhas loitas internas entre socialistas e republicanos federalistas, a FSGAC divídese en dúas entidades: a Federación de Sociedades Agrarias y Culturales de tendencia republicana e nacionalista, onde permanece Alonso Ríos co seu novo voceiro, Galicia; e a Federación de Sociedades Gallegas, de orientación socialista, que acabou editando o seu propio órgano Acción Gallega.
[65] «En celebración de la República española», Galicia 204 (1931): 1.
[66] Antón Alonso Ríos «Orientación». Galicia 196 (1931): 4.
[67] «Antonio Alonso Ríos sale para España el martes», Galicia 205 (1931): 1.
[68] “De la histórica Asamblea de La Coruña”, Galicia 211 (1931): 1.
[69] En maio de 1931, o Seminario de Estudos Galegos emprendeu a tarefa de elaborar un proxecto de Estatuto que, xunto a outros documentos presentados, non foron aceitados polas forzas galegas maioritarias. Un novo intento cunha implicación moi intensa do Partido Galeguista (PG) puido ser aprobado en 1932. Pero o veto imposto a toda iniciativa autonomista pola coalición radical-cedista frenou toda posibilidade de plasmación política ata xuño  de  1936, que coa Fronte Popular no poder, e tras unha intensa campaña, permitíu a súa aprobación popular maioritaria. Aínda así, Galicia non puido aplicar o Estatuto aprobado a causa do golpe militar e a guerra civil. A partir de 1944, Antón Alonso Ríos formaría parte, xunto a Castelao, do Consello de Galiza, unha especie de goberno galego, pero xa desde o exilio.
[70] O SEG nacía en 1923 seguindo o espírito da Junta de Ampliación de Estudios (JAE) e tendo en consideración a experiencia do Seminari d´Estudis Cataláns, por iniciativa dun reducido grupo de profesores e alumnos da Universidade de Santiago de Compostela co obxectivo de promover as diferentes manifestacións da cultura galega mediante a realización de estudos e investigacións históricas e arqueolóxicas con carácter científico e interdisciplinario e a difusión dos seus resultados, fundamentalmente en lingua galega.  Foi desmantelado despois do golpe de estado, e reconvertido no Instituto de Estudios Gallegos Padre Sarmiento pasando a depender do recén creado CSIC en 1944. Pode consultarse: Alfonso Mato, O Seminario de Estudos Galegos (Sada-A Coruña: Ediciós do Castro, 2001).  
[71] O PG fundouse en decembro de 1931, resultado da fusión de diferentes grupos nacionalistas locais, para reivindicar a autodeterminación política de Galicia no marco dunha perspectiva federalista cunha orientación reformista e moderadamente progresista. Tiña un carácter integrador e interclasista, prestando especial atención aos problemas do mundo rural como depositario dos trazos identitarios da nacionalidade galega, tratando de captar nese ámbito unha parte importante do seu capital. O PG foi un proxecto onde confluíron posicións conservadoras como as que defendían Vicente Risco, Otero Pedrayo ou López Cuevillas, e outras progresistas como a que representaban Castelao, Bóveda ou Ánxel Casal; pasando por grupos de esquerda máis radical, cos que se identificaban Suárez Picallo, Villar Ponte ou o propio Alonso Ríos.
[72] «La costumbre gallega de emigrar», El Despertar Gallego 120 (1928): 1.
[73] «Alonso Ríos en Galicia», Galicia 211 (1931): 2.  
[74] Xunto ao resto de representantes dos emigrados, aínda que posteriormente cae da lista sen ningunha explicación pública, debido con toda probabilidade ao veto de Casares Quiroga, e as tensións das diversas sensibilidades políticas e as súas respectivas formas de entender a causa autonomista. «En Lugo, Ribadeo, Meira y Fonsagrada son recibidos con gran entusiasmo los representantes de los emigrados». Galicia 215 (1931): 5.
[75] «Sobre autonomía regional. El pretendido crecimiento burocrático». Galicia 238 (1931): 1
[76] A escola «Aurora del Porvenir», foi levantada pola sociedade Aurora del Porvenir pro Instrucción, formada por emigrantes de Tomiño residentes en Río de Janeiro con delegacións en Buenos Aires e Lisboa, para «costear una Escuela práctica de acuerdo con los planteamientos modernos en la que puedan [los alumnos] gratuitamente recibir la instrucción moral e intelectual», dotándoa de instalacións modernas, con espazos para o estudo, a práctica de deportes e un campo de experimentación agrícola, seguindo criterios pedagóxicos inspirados no modelo arxentino. X.M.M., Herdanza da emigración ultramarina (Pontevedra: Deputación de Pontevedra, 2005), 97-98.
[77] «Antonio Alonso Ríos». Galicia 230 (1931): 3. A súa familia xa fora reclamada por el, e embarcaba a finais de agosto. Ver Galicia, nº 221 (1931): 2.
[78] Sobre a actividade desenvolvida en Tomiño pode consultarse: Natalia Jorge Pereira, «Antón Alonso Ríos no agrarismo tomiñés (1931-1936)». Murguía: revista galega de historia, 33 (2016): 53-74.
[79] Antón Garazo, «Silleda e a comarca de Deza: políticos de onte e políticos de hoxe», A Trabe de ouro. Publicación galega de pensamento crítico, 9 (1992): 41.
[80] Marcos Valcárcel, «La segunda república», en Historia de Galicia. Tomo IV. La época contemporánea, (Vigo: Faro de Vigo/Caixavigo, 1991), 933.  Sen animo de afondar neste asunto, é necesario anotar que o propio Alonso Ríos, dous días antes das eleccións de xuño de 1931, chegou a reivindicar un Estado galego, e falaba de facer a revolución na rúa: «Yo os conjuro, ciudadanos, a que de una vez hagamos nuestra revolución por encima de todos los poderes centrales habidos y por haber, proclamando nuestra independencia y abrazándose, si hace falta, cariñosamente a Portugal nuestra hermana». Ata foi nomeado presidente da «Junta Revolucionaria de Santiago» á espera de adhesións doutras cidades galegas, que non chegaron. Ver El Pueblo Gallego 2255 (1931): 4.
[81] «Temas del agro gallego. Las ideas nacionalistas en la vida del labrador». Céltiga 31 (1926): s.p.
[82] Xornal vigués de difusión rexional e orientación liberal, que prestou unha atención especial aos problemas do maxisterio a través da súa sección «La enseñanza y los maestros». O seu propietario a partir de 1927 foi Manuel Portela Valladares, presidente do goberno da República con Alcalá Zamora, que ademais, en etapas anteriores, ocupou carteiras de distintos ministerios.
[83] Antón Alonso Ríos: «Defectos de nuestra escuela rural. Su carácter unitario», El Pueblo Gallego 3507 (1935): 1.
[84] Antón Alonso Ríos, «Defectos de nuestra escuela rural. Régimen de vacaciones adaptable», El Pueblo Gallego 3509 (1935): 1.
[85] Alonso: « Régimen de vacaciones adaptable », 1.
[86] Antón Alonso Ríos: «Defectos de nuestra escuela rural. Inspección burocrática», 3512 (1935): 1.
[87] Antón Alonso Ríos: «El inspector en su medio», El Pueblo Gallego 3529 (1935): 16.
[88] Antón Alonso Ríos, «Defectos de nuestra escuela rural. Exotismo», El Pueblo Gallego 3513 (1935): 16.
[89] Alonso, « Exotismo», 16.
[90] Antón Alonso Ríos: «Síntoma halagador. El Magisterio oficial enfoca el problema de la enseñanza rural», El Pueblo Gallego 3526 (1935): 1.
[91] Antón Alonso Ríos: «El inspector en su medio», El Pueblo Gallego 3529 (1935): 16.
[92] «Se intensifica en toda Galicia la campaña galleguista. Grandiosos mítines en Escuadro y Laro (Silleda)», Galicia 262 (1932): 2.
[93] Antón Alonso Ríos: «Carácter de nuestra contribución industrial», Galicia 413 (1935): 3.
[94] Álvarez, «Prólogo». p. 20.
[95] Federico Cocho de Juan, Guerra Civil. Que pasou en Galicia e en España (Vigo: Edicións Xerais de Galicia, 2011), 308.
[96] Informe emitido polo alcalde do Concello de Tomiño, Francisco Pino, á Xunta Provincial de Beneficencia, con data 4 de febreiro de 1938 (Arquivo Histórico Provincial de Pontevedra).
[97] Este período da súa vida, convivindo co seu alter ego Afranio de Amaral quedou reflectido nun libro: O siñor Afranio. Ou como me rispéi das gadoupas da norte, (Vigo: Edicións Castrelos, 1979) (1ª edición), escrito en galego. Existen unha edición recente baixo a coordinacion de Natalia Jorge: Antón Alonso Ríos. O Siñor Afranio. Pontevedra, Deputación de Pontevedra, 2018.
[98] Informe remitido ao Gobernador Civil de Pontevedra polo alcalde Tui o 1 de setembro de 1936 (Archivo Histórico Provincial de Pontevedra).
[99] Alonso. O siñor Afranio, 166.
[100] Alonso. O siñor Afranio, 75. Victoriano Taibo García (Compostela, 1885 – Vigo, 1966) mestre e escritor vinculado ao movemento galeguista, exerceu o maxisterio en diversas localidades de Galicia, entre elas Morgadáns, en terras próximas a Portugal. Véxase: Carlos Méixome Quinteiro (Dir.): Victoriano Taibo. Gondomar, Instituto de Estudos Miñoranos, 2008. Tamén, do mesmo autor, un relato imaxinario sobre o que puido ter sido este periplo de Alonso Ríos: «Antón Alonso Ríos en Gondomar. Un imaxinario, aínda que posíbel, paseo». Sarmiento. Revista galego portuguesa de Historia da educación, Vol. 21 (2017): 225-237. https://doi.org/10.17979/srgphe.2017.21.0.4829
[101] Transcribo nota a pé de páxina: «En efecto, alí vivía entón, retirado, desenganado e triste, don Ramón Otero Pedrayo, quen fora deputado polo Partido Galeguista nas Cortes Constituíntes da República. Aínda que apartado de toda actividade política foi sancionado coa perda da súa cátedra de Xeografía e Historia no Instituto de Ourense». Alonso. O siñor Afranio, 98.
[102] Alonso, O siñor Afranio, 65.
[103] Alonso, O siñor Afranio, 82.
[104] Antón, O siñor Afranio, 89-90.
[105] Álvarez, «Prólogo», 24.
[106] Álvarez, «Prólogo», 25.
[107] O xesto solidario de Blanco sería constantemente recordado e agradecido polo refuxiado Alonso Ríos durante a fraternal relación que mantiveron ao longo do tempo. Pode valer como exemplo a afectuosa dedicatoria nunha fotografía que lle envía algúns anos despois desde Buenos Aires: «Para o Irmán Enrique Blanco cun forte abrazo do seu agradecido amigo Antonio Alonso Ríos. Maio 18 de 1962», que debo á amabilidade de Da. Elena Blanco, filla de Enrique Blanco.
[108] «Mitin de afirmación republicana organizado por la ORGA fue un acto grandioso y entusiasta», Galicia 185 (1930): 2.
[109] «Alonso Ríos es nombrado Presidente de la Junta Revolucionaria de la República Gallega», El Pueblo Gallego 2256 (1931): 4.
[110] O denominado Consello de Galiza naceu en Montevideo en 1944 como un órgano político para visibilizar o goberno de Galicia no exilio, que xa fora lexitimado polo Estatuto de Autonomía, aprobado en plebiscito en 1936. Castelao foi o seu Presidente e Antón Alonso Ríos o Secretario hasta a súa disolución.
[111] Eduardo Blanco Amor, «Antonio Alonso Ríos y la juventud gallega», El Despertar Gallego 95 (1927): 1.
[112] «El homenaje popular a Alonso Ríos», El Despertar Gallego 94 (1927): 4.
[113] Castelao escribe o prólogo do seu libro Co pensamento na patria galega, que Álvarez Blázquez inclúe como apéndice na edición de O Siñor Afranio. De aí extraemos este comentario (p. 207).
[114] «El jueves se celebró un gran acto de homenaje de simpatía a los delegados de la Federación» Galicia 209 (1931): 1.
[115] Co pensamento na Patria galega: diante dunha nova xeira (Buenos Aires: Editorial Suevia, 1942); Noite i Amañecer de Galiza (Buenos Aires: Irmandade Galega, 1942); Da saudade: amore, arte e misticismo (Buenos Aires: Artes gráficas Alonso Ruiz, 1956); A cultura galega na súa dimensión americán. Bases pra unha política galega e peninsuare (Buenos Aires: Editorial Prisciliano, 1961); Nidia (Sada-A Coruña: Ediciós do Castro, 1992). O Siñor Afranio...; e o estudo matemático Tratado da Velocidade (manuscrito) onde plasma as súas teorías sobre esta materia. Este documento orixinal chegou ás nosas mans hai uns anos e decidimos entregalo ao Museo Pedagóxico de Galicia, e nos seus fondos permanece desde entón.
[116] Antón Alonso Ríos: «Sobre lo que puede ser la nueva escuela rural gallega», El Pueblo Gallego 3530 (1935): 1.
Regreso al contenido